psycholog Marta Wiśniewska

Trauma w psychologii i psychiatrii jest terminem określającym uraz psychiczny spowodowany gwałtownym i przykrym przeżyciem, zwykle związanym z zagrożeniem zdrowia lub życia. Badacze rozróżniają traumę typu I – pojedyncze, ekstremalne wydarzenie, które wystąpiło w życiu dorosłym lub dzieciństwie (np. wypadek samochodowy, pobicie) oraz traumę typu II, określaną traumą relacyjną (interpersonalną) – powtarzające się wydarzenia, występujące zwykle w dzieciństwie. W związku z tym, do doświadczeń traumatycznych zaczęto zaliczać : zaburzone więzi z opiekunem, porzucenia w dzieciństwie, przemoc słowną i fizyczną, nadużycie seksualne, a także emocjonalne zaniedbanie. Powtarzalność doświadczeń ekstremalnie stresowych powoduje, że zdarzenie urazowe staje się „normalnym” doświadczeniem, wpisanym w życie osoby. Interpersonalne traumatyczne zdarzenia mogą wywołać złożone PTSD. Objawy złożonego PTSD obejmują: zmiany w regulacji emocji: • nieadekwatnie gwałtowne do sytuacji reakcje emocjonalne, • autodestrukcyjne zachowania, takie jak: zaburzenia jedzenia, samouszkodzenia, • myśli samobójcze, • kompulsywność lub skrajne zahamowanie w sferze seksualnej, • problemy w ekspresji i modulacji złości; zmiany w zakresie uwagi i świadomości: • dysocjacje, • amnezję lub hipermnezję w związku z traumatycznymi przeżyciami, • zmiany w percepcji siebie, • negatywny obraz siebie, • poczucie bezradności, bezsilności, • wstyd, poczucie winy i samoobwinianie, • poczucie skalania albo napiętnowania (stygmatyzacji); zmiany w relacjach z innymi, w tym: • trwały brak zaufania, • rewiktymizację, • wiktymizację innych; somatyzacje: • przewlekły ból, • objawy ze strony układów pokarmowego, krążenia, oddechowego, • objawy konwersyjne, • zaburzenia seksualne; zmiany w systemie wartości: • utratę dodającej otuchy wiary, • poczucie beznadziejności i rozpacz. Skutki przeżycia różnego rodzaju traum przynoszą odmienne skutki, a co za tym idzie wymagają innego podejścia do leczenia. Podczas gdy terapia PTSD koncentruje się bezpośrednio na traumatycznych wspomnieniach, to terapia złożonego stresu pourazowego oprócz analizowania wspomnień obejmuje leczenie takich problemów, jak: utrata zdolności do regulacji emocji, dysocjacje, problemy interpersonalne. Błaż-Kapusta B.„Złożony zespół stresu pourazowego – studium przypadku“ W: Psychoterapia 3 (142) 2007 strony: 43–51; Widera-Wysoczańska, A. (2011). Istota traumy prostej i złożonej. W: A. Widera-Wysoczańska i A. Kuczyńska (red.), Interpersonalna trauma. Mechanizmy i konsekwencje (22-63). Warszawa: Difin SA.

Gdy słyszymy o ADHD najczęściej przychodzi nam na myśl kilkulatek, który nie potrafi usiedzieć na miejscu, wszędzie go pełno, trudno mu skupić uwagę na jednej czynności i zazwyczaj odpowiada zanim pytający zdąży zadać pytanie. A co się dzieje z kilkuletnim Jasiem, gdy staje się dorosłym Janem? Otóż często zapomina się, że objawy ADHD utrzymują się u 2/3 osób w życiu dorosłym i wpływają znacząco na funkcjonowanie. Częstość występowania ADHD u osób dorosłych waha się w przedziale 2% do 5%. Ogólne objawy występujące u dorosłych są podobne do tych występujących u dzieci, tak więc obejmują zaburzenia uwagi, hamowania i samoregulacji. Osoby dotknięte ADHD często zgłaszają poczucie bycia „jak nakręcony“ oraz odczuwanie ciągłego niepokoju ruchowego. Zaburzenia uwagi natomiast wpływają na trudności z organizacją, charakteryzują się szybkim nudzeniem wykonywaną czynnością oraz trudnościami z przechodzeniem z jednego zadania do drugiego. Dodatkowo życia nie ułatwia tym osobom impulsywność, która sprawia , że często zdarza im się przerywać innym oraz robić pewne czynności, których chwilę później żałują (podejmowanie zachowań ryzykownych). Symptomom ADHD towarzyszy pogorszenie funkcjonowania w różnych dziedzinach dorosłego życia takie jak: słabsze wyniki w szkole czy w pracy (wynikające z kłopotów z organizacją, szybkiego znudzenia wykonywaną czynnością, odkładania spraw na później, impulsywnego podejmowanie decyzji); niskie umiejętności społeczne (trudności z dotrzymywaniem zobowiązań, brak umiejętności słuchania); niższy poziom wykształcenia w stosunku do możliwości; choć wydaje się, że osoba ciągle zajęta, w istocie jest mało efektywna; zdarza się nadużywanie nikotyny lub alkoholu, zbyt szybka jazda samochodem; impulsywna zmiana pracy czy impulsywne wydatki. ADHD jest rzadko jedyną diagnozą osoby trafiającej do gabinetu psychologicznego. Ok. 75% pacjentów ma co najmniej jedno dodatkowe rozpoznanie i zazwyczaj dzieje się tak, że to trudności współwystępujące motywują osobę do szukania pomocy. Przykładowo pacjent boryka się z depresją, która staje się bezpośrednią przyczyną wizyty w gabinecie psychoterapeuty, a w trakcie pracy z tą osobą można zauważyć, że od dzieciństwa cechowała ją nadruchliwość, trudności z koncentracją uwagi czy problemy z samoregulacją. Osiąganie wyników poniżej oczekiwań oraz częste poczucie porażki staje się podłożem rozwoju depresji. Wsparcie psychologiczne dorosłych osób z ADHD polega przede wszystkim na nauce organizacji i planowania, osłabianiu skłonności do rozpraszania się oraz ćwiczeniu myślenia adaptacyjnego w celu radzenia sobie z problemami z nastrojem oraz lękiem. Istotną rolę odgrywają bliscy osoby uczestniczącej w terapii, którzy również mają możliwość uczestniczenia w spotkaniach. Największą skuteczność w terapii ADHD u dorosłych wykazuje połączenie psychoterapii z farmakoterapią. Źródło: Safren S.A., Sprich S., Perlman C., Otto M. Poskromić ADHD, GWP Sopot 2015 Young S., Bramhan J., Psychoterapia poznawczo-behawioralna ADHD nastolatków i dorosłych – praktyczny przewodnik po terapii, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2013

Czy kiedykolwiek zdarzyło Ci się doświadczyć lęku w sytuacjach społecznych, takich jak publiczne przemawianie, rozmowa o pracę czy spotkanie w gronie nieznajomych? Prawdopodobnie odpowiedź brzmi twierdząco, ponieważ większość ludzi ma w swoim życiu wiele takich doświadczeń. Lęk jest emocją z punktu widzenia ewolucyjnego potrzebną, mobilizującą organizm do działania zgodnie z mechanizmem „uciekaj albo walcz“. Czasem jednak dzieje się tak, że nadmierny lęk uniemożliwia normalne funkcjonowanie czy też staje się przyczyną rozwoju innych zaburzeń psychicznych. Jeśli w pierwszym akapicie zostało zaznaczone, że większość ludzi w pewnych sytuacjach odczuwa napięcie czy zdenerwowanie w interakcjach z innymi to kiedy możemy mówić o normie, a kiedy o zaburzeniu? Po pierwsze lęk społeczny to nie kategoria czarno-biała, a raczej kontinuum. Wszyscy przeżywają pewien poziom lęku, jednak zazwyczaj nie uniemożliwia on im realizowania podstawowych ról życiowych. Przyjrzyjmy się definicji lęku społęcznego zasięgniętej z podręcznika diagnostycznego DSM V: „Nadmierny lęk towarzyszy sytuacjom, w których inni mogą uważnie obserwować pacjenta - przemawianiu lub występowaniu przed publicznością, jedzeniu lub piciu w miejscach publicznych, pisaniu w obecności innych. Ponieważ czynności te niemal zawsze wywołują nieproporcjonalny strach przed zażenowaniem lub odrzuceniem społecznym, pacjent unika tych sytuacji lub znosi je z wielkim lękiem." Jak zostało podkreślone w definicji człowiek radzi sobie z owym lękiem na dwa sposoby albo zupełnie unika sytuacji wywołujących strach, albo próbuje w nich uczestniczyć ponosząc wysokie koszty emocjonalne. Strategia unikania zazwyczaj niesie ze sobą okrutne konsekwencje, osoba boi się uczestniczyć w coraz szerszej gamie sytuacji, z czasem wycofuje się z życia społecznego. Jedna i druga strategie powoduje cierpienie. Lęk społeczny pojawia się najczęściej podczas wczesnego dzieciństwa lub okresu dojrzewania i zwykle ma charakter chroniczny. Niestety większość osób z zaburzeniem lęku społecznego nie zgłasza się na terapię, dopóki nie rozwinie się dodatkowe zaburzenie (Schneider i in., 1992). Sytuacja ta najczęściej dotyczy kobiet na co mają wpływ uwarunkowania kulturowe, „nieśmiałe„ kobiety są bardziej akceptowane społecznie niż mężczyźni. Około 70%-80% osób z lękiem społecznym spełnia kryteria dodatkowych diagnoz i w większości przypadków lęk społeczny poprzedza pojawienie się tych dodatkowych dolegliwości. Najczęściej z lękiem społecznym współwystępuje: fobia, depresja oraz uzależnienie od alkoholu. Nasuwa się pytanie, czy można się z lękiem społecznym uporać? Terapia poznawczo-behawioralna skutecznie wspiera osoby, które chciałyby uporać się z nadmiernym lękiem. Terapia polega na psychoedukacji – dostarczeniu pacjentowi podstawowych informacji o lęku, zrozumieniu jego natury, samoobeserwacji – obserwowaniu lęku i sytuacji, w których się pojawia, nauce umiejętności relaksacji – poprzez odpowiednie techniki relaksacyjne, pracy poznawczej – identyfikowaniu myśli i przekonań oraz ekspozycji – angażowanie pacjenta w sytuacje, w których nauczy się stawiać czoła lękowi. Celem tego artykułu było zwrócenie uwagi na fakt, że badania oraz praktyka psychologiczna udowadniają, że lęk społeczny często leży u podłoża rozwoju innych zaburzeń psychicznych oraz przyczynia się do ponoszenia bardzo dużych kosztów emocjonalnych. Dlatego właśnie warto podejmować rękawicę poprzez pracę z nim, zamiast zakładania, że „taka moja uroda, że się stresuję“, czy też unikania licznych sytuacji społecznych (np. rezygnowania z awansu, gdy nowe stanowisko wymaga większej ekspozycji społecznej lub przeżywanie cierpienia z powodu samotności, która wynika z tego, że osoba z powodu silnego leku nie angażuje się w nowe znajomości). Bibliografia: Hope D., R. Heimerg, C. Turk Terapia lęku społecznego. Przewodnik terapeuty, Alliance Press Gdynia 2007.

W ostatnich latach zachorowalność na depresję wśród dzieci i młodzieży wzrasta. Obniża się również wiek pojawienia się pierwszego epizodu depresyjnego. Szacuje się, że ok. 20 % osiemnastolatków ma za sobą jeden epizod depresyjny. Niestety często ta choroba jest bagatelizowana, a na jej temat usłyszymy takie określenia, jak: „wystarczy wziąć się w garść“, „depresję to mają gwiazdy, a to zwykłe lenistwo“. Takie podejście w środowisku pacjenta niestety nie sprzyja poszukiwaniu pomocy, czy podejmowaniu odpowiedniego leczenia. Często pierwszym krokiem do podjęcia leczenia jest zaakceptowanie przez członków rodziny, że taka choroba istnieje i nieleczona jest poważnym zagrożeniem. Obecnie dominuje pogląd, że obraz kliniczny depresji dzieci i młodzieży nie różni się od depresji dorosłych i spełnia kryteria diagnostyczne zawarte w obowiązujących systemach klasyfikacyjnych ICD -10 oraz DSM V. Przejawy depresji zależą od wieku dziecka. U młodszych dzieci częściej obserwowany jest nastrój drażliwy a nie depresyjny, zgłaszanie skarg somatycznych, wycofywanie się z kontaktów z rówieśnikami, rzadziej niż u dorosłych pojawia się brak apetytu czy zaburzenia snu. U młodzieży bardziej widoczne jest depresyjne myślenie: negatywna ocena siebie, świata, oraz przyszłości. Częściej również pojawiają się plany samobójcze oraz samookaleczanie. Powodów dla których trzeba leczyć depresję jest co najmniej kilka. Po pierwsze objawy depresji powodują pogorszenie funkcjonowania nastolatków w większości ważnych sfer życia – szkolnej, rodzinnej czy budowaniu właściwych relacji interpersonalnych. Nieleczona depresja często staje się przyczyną dodatkowych problemów. Wśród depresyjnej młodzieży dużo cżęściej pojawia się problem uzależnień (alkohol, substancje odurzające, gry komputerowe). Należy pamiętać również o tym, że depresja jest chorobą nawracającą, gdy nie jest leczona rośnie ryzyko pojawienia się kolejnych epizodów. Leczeniem depresji zajmują się lekarze psychiatrzy oraz psychoterapeuci. Bardzo często łączona jest psychoterapia z farmakoterapią. Badania pokazują, że największą skuteczność w leczeniu zaburzeń depresyjnych w porównaniu do innych podejść terapeutycznych wykazuje psychoterapia poznawczo-behawioralna. Zasady prowadzenia psychoterapii stosowane wobec dzieci i młodzieży są zbliżone do tych stosowanych wobec dorosłych. Terapia poznawczo-behawioralna depresji w wieku młodzieńczym: 1) jest ustrukturalizowana oraz prowadzona w sposób dyrektywny, 2) ma charakter psychoedukacyjny, 3) opiera się na uczeniu nowych umiejętności oraz eksperymentowaniu, 4) skupia się na teraźniejszości tzn. bieżącym problemie i sposobach jego rozwiązania; 5) jest ograniczona w czasie. Te zasady dobrze odpowiadają potrzebom dzieci i młodzieży. Psychoterapia pozwala zrozumieć młodemu człowiekowi, co się z nim dzieje, a jej uporządkowany oraz dyrektywny charakter daje poczucie bezpieczeństwa. Pozwala uporządkować otaczającą rzeczywistość, wyznaczyć jasne granice. Istotną cechą psychoterapii poznawczo-behawioralnej jest również jej ograniczenie w czasie, co sprzyja wytrwaniu w terapii. Do podstawowych celów terapii poznawczo-behawioralnej depresji nastolatków należy: zrozumienie, przez pacjenta, w jaki sposób interpretuje wydarzenia, rozpoznanie i zmiana zniekształceń poznawczych na bardziej przystosowawcze i pozwalające na adekwatne reagowanie, rozwijanie skutecznego działania poprzez uczenie sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych, redukowanie stresu psychicznego oraz cierpienia pacjenta. Ważnym elementem terapii jest edukacja na temat emocji. Wiele młodych osób spotyka się z tym, że w rodzinie lub w szkole nie wolno przeżywać trudnych emocji, często nawet o nich rozmawiać. To, gdy w trakcie terapii okazuje się, że warto pozwolić sobie na doświadczanie każdego rodzaju uczuć, również tych przykrych, stanowi dla wielu uczestniczących w terapii cenne odkrycie. Bibliografia: Ambroziak K., Kołakowski A., Siwek K., Depresja nastolatków, Sopot: GWP 2018. Kołodziejek M., Depresja u dzieci i młodzieży: podstawy teoretyczne, psychoterapia poznawczo-behawioralna. w: Terapia Poznawczo Behawioralna DEPRESJA nr 2, 2013, Warszawa: Fundacja Centrum CBT 2013.